गर्भावस्था र स्वस्थ मुटुको महत्त्व

३४ वर्षको उमेरमा, लेह बहरेन्कु हृदयको स्वास्थ्यको चित्र हुन्। ‘म एक समूह फिटनेस प्रशिक्षक र पोषण कोच हुँ,’ अस्टिनमा बस्ने बहरेन्कु भन्छन्। तर उनी गर्भवती (जुम्ल्याहा बच्चा) भएपछि, उनको गर्भावस्था र महिला प्रजनन स्वास्थ्य विशेषज्ञ (ओब्स्टेट्रिक्स एण्ड गाइनोकोलोजी) ले ३० (हप्ताको चेकअपमा उनको रक्तचाप बढेको देखियो। ‘मेरा सामान्यतया कम रक्तचाप हुन्छ, त्यसैले यो मेरो लागि उच्च थियो,’ उनी भन्छिन्।

तर अर्को डाक्टरले उनलाई चिन्ता नगर्न भने, उनको पढाइ अझै सामान्य दायरामा आयो।

अर्को केही हप्तामा, बहरेन्कुलाई अपच, सुन्निने र सास फेर्न गाह्रो भयो।‘मलाई नराम्रो लाग्यो, तर जुम्ल्याहा गर्भावस्थाको लागि यो सामान्य हो भनी मैले सोचेँ,’ उनी भन्छिन्। उनको ३४ हप्ता अपोइन्टमेन्टमा, केहि गलत थियो। उनको रक्तचाप गगनचुम्बी थियो, र उनको कलेजो फेल भएको थियो। ‘म आपतकालीन सी(सेक्सनको लागि जानुपर्यो र त्यसपछि महिनौंसम्म अस्पतालमा भर्ना भए,’ उनी भन्छिन्।

बहरेन्कुलाई गर्भावस्थामा प्रिक्लाम्पसिया, वा उच्च रक्तचापको गम्भीर रूप थियो। भाग्य वश, उनी निको भइन्, तर उनलाई अझै पनि उनको मुटुको जाँच आवश्यक छ। सर्कुलेशन जर्नलमा २०१७ को अध्ययन अनुसार, उनको प्रिक्लाम्पसियाको इतिहासको कारण, उनको जीवनकालमा मुटु रोगको विकास हुने सम्भावना कम्तीमा दोब्बर छ।

बहरेन्कुको अनुभवले सबैभन्दा स्वस्थ मानिसको लागि पनि गर्भावस्थामा मुटु स्वास्थ्यको महत्त्वलाई प्रकाश पार्छ। अर्को डरलाग्दो रिमाइन्डर यो खबरको साथ आयो कि च्याम्पियन युएस स्प्रिन्टर टोरी बोवी, ३२, को एक चिकित्सा परीक्षकको रिपोर्ट अनुसार ‘प्रसवको जटिलता’ को परिणामस्वरुप गत महिना मृत्यु भयो। वाशिंगटन पोस्टले रिपोर्ट गर्यो कि ‘फ्लोरिडाको ओरेन्ज काउन्टीका मेडिकल परीक्षकले उनको मृत्युको लागि दुई सम्भावित योगदान कारकहरू पहिचान गरे एक्लेम्पसिया र श्वासप्रश्वास को समस्या, जुन रक्तचाप धेरै बढ्दा हुन सक्छ।’

हृदयको लागि तनाव परीक्षण

मुटुको लागि, गर्भावस्था ‘नौ महिना ट्रेड मिलमा दौडनु जस्तै हो,’ मातृ भ्रूण चिकित्सा विशेषज्ञ र इर्विनको क्यालिफोर्निया विश्वविद्यालयमा कार्डियोलोजीका क्लिनिकल प्रोफेसर अफशान हमीद भन्छन्, ‘यो कार्डियक तनाव परीक्षण जस्तै हो।’

गर्भावस्थाको माध्यमबाट, शरीरले रगतको मात्रा ३० देखि ५० प्रतिशतले बढाउँछ। शरीरभरि रगत सार्नको लागि तपाईको मुटुको धड्कन छिटो हुन्छ। रोचेस्टर, मिनमा रहेको मेयो क्लिनिक कार्डियोभास्कुलर ओब्स्टेट्रिक्स क्लिनिकका हृदय रोग विशेषज्ञ र सह निर्देशक क्याथलीन यंग भन्छिन्, ‘यी परिवर्तनहरूले बढ्दो भ्रूणलाई समर्थन गर्दछ, तर यसले आमाको हृदयमा अतिरिक्त कामको बोझ राख्छ।’ 

यदि गर्भावस्था म्याराथन हो भने, श्रम र डेलिभरी अन्तिम स्प्रिन्ट हो। प्रसव र सुत्केरी हुँदा रक्तचाप र मुटुको धड्कन अझ बढ्न सक्छ। र गर्भावस्थाले मुटुको स्वास्थ्यमा पार्ने प्रभावहरू बच्चाको जन्म पछि हराउँदैन। यंग भन्छन्, ‘हृदय अझै पनि अतिरिक्त तनावमा छ किनभने हर्मोनहरू उतारचढाव हुन्छ र पाठेघरबाट थप रगत परिसंचरणमा फर्कन्छ।’

मुटुमा सबै दबाबको साथ, गर्भावस्थाले पत्ता नलागेको हृदयसम्बन्धी समस्याहरू प्रकट गर्न सक्छ, जस्तै रक्त नलीको कार्यमा समस्या वा जन्मजात हृदय दोष ९जन्ममा उपस्थित मुटुको संरचनात्मक समस्याहरू०, राष्ट्रिय हृदय, फोक्सो र रक्त संस्थानका वरिष्ठ जीना वेई भन्छिन्। उनी महिला स्वास्थ्य मा वैज्ञानिक सल्लाहकार हुन्। पहिले नै उच्च रक्तचाप वा मधुमेह भएका व्यक्तिहरूमा, यसले ती अवस्थाहरूलाई पनि बिग्रन सक्छ र उनीहरूको हृदयघात हुने सम्भावना बढाउन सक्छ।

मुटुको समस्या छैन भने पनि, लगभग ४० प्रतिशत गर्भवती व्यक्तिहरूले हृदय वा रक्त नलीहरूलाई क्षति पुर्‍याउने जटिलताहरू विकास गर्छन्, जस्तै प्रिक्लाम्पसिया, गर्भावस्थाको मधुमेह र समय पूर्व जन्म।

जोखिम 

वेई भन्छन्, ‘यी अवस्थाहरू गर्भावस्था पछि समाधान हुन सक्छ। तर यसले रक्त नलीमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ जसले पछि जीवनमा हृदय रोगको विकासको जोखिम लगभग दोब्बर बनाउँछ।’ अमेरिकन कलेज अफ कार्डियोलोजीको जर्नलमा गरिएको सर्वेक्षणले गर्भावस्थाले मुटुको स्वास्थ्यलाई खतरामा पार्न सक्छ भन्ने कुरामा ५ मध्ये १ महिला मात्र सचेत रहेको देखाएको छ।

अमेरिकन कलेज अफ ओब्स्टेट्रिशियन्स र स्त्री रोग विशेषज्ञका अनुसार जोखिम भविष्यमा मात्र होइन। सबै गर्भवती व्यक्तिहरूको ४  प्रतिशतसम्म गर्भावस्थाको समयमा हृदय रोग हुन्छ वा विकास हुन्छ र अनुसन्धानले संख्या बढिरहेको देखाउँछ। मुटु वा रक्त नलीहरूमा असर गर्ने रोगहरू गर्भावस्थाको समयमा र बच्चा जन्मपछिको वर्षमा मृत्युको प्रमुख कारण हो, गर्भावस्थासँग सम्बन्धित मृत्युको २७ प्रतिशत हो ।

गर्भावस्थाको समयमा हृदय समस्याको विकासको लागि जोखिम कारकहरू उच्च रक्तचाप, मोटोपना र उमेर समावेश छन्। मेडिसिन जर्नलमा २०१९ मा प्रकाशित एउटा अनुसन्धान समीक्षाले  ३५ वर्ष वा माथिका महिलाहरूलाई उनीहरूका युवा सम कक्षहरूको तुलनामा गर्भावस्थाको समयमा हृदयसँग सम्बन्धित समस्याहरू हुने सम्भावना बढी हुने देखाउँछ । प्रसूति तथा स्त्री रोगका क्लिनिकल एसोसिएट प्रोफेसर र कार्डियो प्रसूति कार्यक्रमका सह निर्देशक एलिजाबेथ ल्यान्जेन भन्छिन्, ‘धेरै महिलाहरूले आफ्नो ३० र ४० वर्षसम्म बच्चा जन्माउन ढिलाइ गरिरहेका छन्, जसले केही हदसम्म गर्भावस्था-सम्बन्धित हृदय रोगको बढ्दो प्रचलनलाई बताउँछ।’

जातीय असमानताले पनि भूमिका खेल्छ। उदाहरणका लागि, गोरा महिलाहरूको तुलनामा गैरल्याटिना अश्वेत महिलाहरूमा गर्भावस्थाको समयमा हृदय रोगले मर्ने सम्भावना तीन देखि चार गुणा हुन्छ।

तर यी मध्ये धेरैजसो मृत्युहरू सही रोकथामका उपायहरू, प्रारम्भिक पहिचान र सही उपचारले टार्न सकिने छन्। समस्या यो हो, मुटुका समस्याहरूलाई सजिलै बेवास्ता गरिन्छ, गलत निदान गरिन्छ वा दुर्व्यवहार गरिन्छ, ल्यान्जेन भन्छन्। थकान, सुजन र छाती दुखाइ सामान्य गर्भावस्था लक्षण हुन सक्छ, तर यो पनि हृदय समस्या संकेत हुन सक्छ।

योजना 

वेई भन्छन्, ‘पहिलो चरण गर्भवती हुने बारे योजना भए डाक्टरसँग हृदय रोगको जोखिम कारकहरू कम गर्न योजना बनाउनु हो, जस्तै धुम्रपान छोड्ने र स्वस्थ वजनमा पुग्नु हो।’

यो कदमले गर्भावस्थाको समयमा र सडकमा वर्षौंसम्म हृदयलाई बचाउन सक्छ। सन् २०२१ मा अमेरिकन हार्ट एसोसिएसनको जर्नलमा भएको एउटा अध्ययनले गर्भावस्था अघि वा पहिलो त्रैमासिक अवधिमा मुटु रोगको जोखिम कारक भएका पहिलो पटक आमाहरूलाई प्रिक्लाम्पसिया वा गर्भावस्थाको मधुमेह जस्ता जटिलताहरू हुने सम्भावना बढी हुन्छ। बच्चा जन्मेको दुईदेखि सात वर्षपछि उनीहरूमा उच्च रक्तचाप हुने सम्भावना ७ देखि १५ प्रतिशत बढी थियो।

गर्भावस्था अघि मुटुको स्वास्थ्यलाई सम्बोधन गर्नु उत्तम हुन्छ, तर पहिले नै गर्भवती भए पनि आफ्नो जोखिम कम गर्न सकिन्छ।

चाँडै स्क्रिनिङ गर्ने

मुटुको समस्याले गर्दा हुने गर्भावस्था सम्बन्धी मृत्युको ६८ प्रतिशत रोक्न सकिने रोग नियन्त्रण र रोकथाम केन्द्रहरूलाई समर्थन गर्ने स्वतन्त्र गैर नाफामुखी समूह सिडिसी फाउन्डेसनको एउटा विश्लेषणले पत्ता लगायो । यी मृत्युका केही मुख्य कारणहरूमा ढिलो निदान र  स्क्रिनिङ हरू छुटेको समावेश थिए। यदि ओब्स्टेट्रिशियन्स र स्त्री रोग विशेषले यो कुरा ल्याउँदैनन् भने, उनीहरूलाई मुटुको स्वास्थ्य जाँच गर्न भन्नुपर्छ।

मुटुको समस्या भए डाक्टरसँग कुरा गर्ने

पहिले देखि नै मुटु सम्बन्धी समस्या भएका मानिसहरूले आफ्नो गर्भावस्थाको अवधिभर कार्डियोलोजिस्टसँग काम गर्नुपर्ने हुन सक्छ। हालको उपचारमा परिवर्तनको आवश्यकता पर्न सक्छ, जस्तै गर्भावस्थाको समयमा सुरक्षित हुने औषधिमा स्विच गर्ने, वा बच्चाको एस्पिरिन लिने प्रिक्लाम्पसियाको बाधा कम गर्नुपर्ने हुन्छ।

चलिरहने

यंग भन्छन्, ‘सक्रिय रहनुले तौल, सुगर र रक्तचाप नियन्त्रणमा राख्न मद्दत गर्छ।’ इटालियन वैज्ञानिकहरूले २०१७ मा प्रकाशित एउटा समीक्षाले हप्ताको दुई देखि सात दिन लगभग ३० देखि ६० मिनेट एरोबिक व्यायाम गर्नाले गर्भावस्थाको समयमा उच्च रक्तचापको जोखिम ४६ प्रतिशतले घटेको देखाएको छ।

लक्षणहरूको बारेमा बोल्ने

मुटुको समस्याका लक्षणहरूमा सास फेर्न गाह्रो हुने, छाती दुख्ने, मुटुको धड्कन दुख्ने, खुट्टा र तल्लो खुट्टा सुन्निने समावेश छ। ‘यी धेरै लक्षणहरू सामान्य गर्भावस्था लक्षणहरूसँग ओभरल्याप हुन्छन्,’ युंवा भन्छन्। तर यदि केहि नयाँ, असामान्य, वा अनुपात भन्दा बाहिर लाग्छ भने, तिनीहरूले ब्रस गर्नु हुदैंन। 

अत्यधिक प्रशोधित खाद्य पदार्थहरूमा फिर्ता मापन गर्नुपर्छ। फास्ट फूड, सोडा, चिप्स र अन्य अल्ट्रा(प्रोसेड फुडहरू प्रायः क्यालोरी र सोडियम मा उच्च हुन्छन्, जसले उच्च रक्तचापमा योगदान दिन्छ। ब्राजिलका वैज्ञानिकहरूले गर्भावस्थामा यी खानेकुराहरू उच्च खाने महिलाहरूलाई गर्भावस्थामा मधुमेह हुने सम्भावना ४८ प्रतिशत बढी र प्रिक्लाम्पसिया हुने सम्भावना २८ प्रतिशत बढी रहेको देखाएको छ ।

फलफूल, तरकारी र सम्पूर्ण अन्नमा ध्यान दिनुपर्छ

यी खानाहरूले फाइबर प्रदान गर्दछ, जसले सुगर र भोकलाई नियन्त्रणमा राख्न मद्दत गर्दछ। तिनीहरू भिटामिन र खनिजहरूको स्रोत पनि हुन् जसले हृदय स्वास्थ्यलाई समर्थन गर्दछ, जस्तै पोटासियम। विशेष गरी धेरै सोडियम प्राप्त गर्ने महिलाहरूमा पोटासियम युक्त आहार प्राप्त गर्नाले रक्तचाप कम गर्न मद्दत गर्ने अनुसन्धानले देखाउँछ ।

पोष्टपार्टमलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ

नवजात शिशुको हेरचाहमा व्यस्त हुँदा आफ्नै डाक्टरको अपोइन्टमेन्टहरू किनारमा धकेल्न सक्छन्। अमेरिकन कलेज अफ ओब्स्टेट्रिक्स एण्ड ओब्स्टेट्रिक्स एण्ड गाइनोकोलोजी अनुसार करिब ४० प्रतिशत महिलाहरूले आफ्नो पोष्टपार्टम चेकअप छोड्छन्। तर गर्भावस्थाका कारण हुने हृदयघातका कारण हुने मृत्युमध्ये दुई तिहाइ बच्चा जन्मेको एक वर्षमा हुने गरेको छ । त्यसैले अपोइन्टमेन्टहरूलाई पछ्याउनुपर्छ।

आफ्नो गर्भावस्था इतिहास साझा गर्ने

भविष्यको अपोइन्टमेन्टहरूमा, गर्भावस्थाको समयमा भएको कुनै पनि जटिलताहरूको बारेमा डाक्टरलाई बताउनुपर्छ। धेरै स्वास्थ्य सेवा प्रदायकहरूले यो महत्त्वपूर्ण विषयलाई बेवास्ता गर्छन्। अमेरिकन कलेज अफ कार्डियोलोजीको जर्नलमा प्रकाशित प्राथमिक हेरचाह चिकित्सकहरूको सर्वेक्षणका अनुसार, महिलाहरूमा हृदय रोगको जोखिम मूल्याङ्कन गर्दा गर्भावस्थाको जटिलताहरूको बारेमा सोध्ने जस्ता सिफारिस गरिएका सबै बाकसमा मात्र १६ प्रतिशतले टिक लगाएका छन्।

स्रोत: https://www.washingtonpost.com/wellness/2023/06/26/pregnancy-preeclempsia-heart-health-risks/