इच्छाशक्ति बलियो बनाउने उपाय के हो ?

एल्भिया (नाम परिवर्तन) ले धेरै सानै उमेरदेखि टेनिस खेल्न थालेकी थिइन्। लगातार राम्रो टेनिस खेल्दै, उनले राज्य स्तरमा धेरै प्रतियोगिताहरू जितेका छन्।

राष्ट्रिय स्तरमा पनि उनको र्‍याङ्क राम्रो आयो तर उनले प्रतियोगिता जित्ने बल गुमाए र सेमिफाइनल वा फाइनलमा हार्न थाले ।

सुरुमा उनका अभिभावक र प्रशिक्षकले प्राविधिक गडबडीका कारण यस्तो भएको हो भन्ने सोचेका थिए तर जब सबै पक्षलाई हेरेर वरिष्ठ प्रशिक्षकसँग पनि परामर्श लिइयो तब उनीहरूले मनोवैज्ञानिकसँग परामर्श लिने सल्लाह दिए ।

लखनउ निवासी एल्भियाका अभिभावकले उनलाई पहिले लखनउमा देखाए र त्यसपछि दिल्ली ल्याए।

सुरुमा, उनलाई महिनामा दुई पटक सल्लाह दिइयो र त्यसपछि एक महिनाको लागि छोडेपछि, एल्भियाले फेरि एक पटक प्रतियोगिताहरू जित्न थाले। अहिले उनको राष्ट्रिय वरीयता शीर्ष ४० मा छन् ।

उनलाई काउन्सिलिङ गर्ने मनोवैज्ञानिक अरविन्द मौर्यले भने, ‘हामी मानिसहरूलाई यसरी उत्प्रेरित गर्छौं कि उनीहरूले आफ्नो दृष्टिकोणमा केही परिवर्तन ल्याउन सकून्। मनोचिकित्सकको रूपमा काम गर्दा हामी उनीहरूको सोचाइमा बढी काम गर्छौं। ताकि तिनीहरूको सोचाइमा परिवर्तन ल्याउन सकियोस्। परिप्रेक्ष्यमा थोरै परिवर्तन।’

मनोवैज्ञानिक अरविन्द भन्छन्,‘हामीले एल्भियासँग कुरा गर्यौं। उनी जवान छन्, हामीले उनको पनि हेरचाह गर्नुपर्यो। काउन्सिलिङले खेलाडीको रूपमा उनको मानसिक अवस्था परिवर्तन भयो। जित्दा हार्ने अवस्था आएन।’

दृढ इच्छा

३८ वर्षीय स्विस टेनिस स्टार स्टेन वावरिन्काको हातमा ट्याटु देख्नु भएको होला ।

तीन पटकको ग्राण्डस्लाम विजेता वावरिन्काको हातमा रहेको यो ट्याटुमा लेखिएको छ, ‘प्रयास गरे पनि। असफल भए पनि। फेरि प्रयास गरेनन्। फेरि असफल। राम्रो असफल।’ त्यो हो, ‘तपाईंले प्रयास गर्नुभएको छ कि छैन? तपाईं असफल हुनुहुन्छ? कुनै फरक पर्दैन। फेरि प्रयास गर्नुहोस्। फेरि असफल। तर पहिले भन्दा राम्रो असफल।’

३८ वर्षीय वावरिन्काले धेरै असफलतापछि अन्ततः टेनिसको सबैभन्दा प्रतिष्ठित ग्रान्डस्लाम प्रतियोगिता एक पटक होइन तीन पटक जित्न सफल भए ।

वावरिन्काको यो सफलताको पछाडि एउटा कुराले काम गरेको थियो, त्यो हो उनको ‘बलियो इच्छाशक्ति’।

यो सबैभन्दा ‘बलियो हतियार’ हो जसका कारण खेलकुदको दुनियाँलगायत अन्य सबै क्षेत्रमा यस्ता धेरै उदाहरण पाइन्छ, जहाँ असफलतापछि फेरि उचाइमा पुगेका मानिसहरु देखिएका छन् ।

त्यस्तै, चेस ग्रान्ड मास्टर कोनेरु हम्पीले पनि बीबीसी इन्डियन स्पोर्ट्सवुमन अफ द इयर अवार्ड जितेपछि भने, ‘मसँग इच्छाशक्ति र आत्मविश्वास भएकोले म वर्षौंसम्म जितिरहेकी छु।’

बीबीसी इन्डियन स्पोर्ट्सवुमन लाइफ टाइम एचिभमेन्ट अवार्ड पाएपछि एथलीट अन्जु बबी जर्जले आफूले प्रतिकूल परिस्थितिको सामना गर्नुको कारण कडा परिश्रम र लगनशीलताका कारण आएको बताएकी थिइन् । त्यसबेला अन्जु बबी जर्जले पनि भनेकी थिइन्, ‘सही प्रेरणा र इच्छाशक्तिले सबै सम्भव छ ।

आत्म नियन्त्रणको परीक्षण

कहिलेकाहीं हामीले त्यस्ता परिस्थितिहरूको सामना गर्छौं, जुन तिनीहरूले हाम्रो आत्मनियन्त्रणको परीक्षण गरिरहेको जस्तो देखिन्छ।

कोहि आहार नियन्त्रणमा भए आफ्नो वजन नियन्त्रण गर्न सक्छन् । यस्तो अवस्थामा आफ्नो मनपर्ने चिज (जुन मिठो पनि हो) अगाडि खानको लागि राख्नुपर्छ । त्यो कुरा कानमा फुसफुसाउनेछ कि एकपटक खाऔं । तर यो देखेपछि पनि आफूलाई कन्ट्रोल गरेर खाने छैन।

यो तब मात्र हुनेछ जब भित्रको इच्छाशक्तिले त्यसो गर्न बल दिन्छ। इच्छाशक्तिले हामीलाई त्यस्ता प्रलोभनहरूबाट जोगाउँछ र हाम्रो लक्ष्यमा अडिग रहन बल दिन्छ।

यस्तो हरेक अवसरमा इच्छाशक्तिले भित्र बढ्ने अनावश्यक विचार, भावना र आवेगलाई नियन्त्रण गर्ने क्षमता प्रदान गर्दछ, जसले आफूमाथि नियन्त्रण राख्न, कुनै पनि काम गर्न ढिलाइ गर्न र आफ्नो लक्ष्यमा ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्दछ।

काउन्सिलिङ मनोवैज्ञानिक अरविन्द मौर्यले हरेक बिरामीको मानसिक अवस्था फरक–फरक हुने बताए । उनी भन्छन्, ‘यस्तो अवस्थामा हामी कसैसँग कुरा गर्दा निरन्तरता कायम राख्ने कुरामा ध्यान दिन्छौं। हामी एकाग्रतामा पनि जोड दिन्छौं र यसको सकारात्मक प्रभाव देखिन्छ।’

अधिक इच्छाशक्ति भएको

यो इच्छाशक्ति अरूमा भन्दा केही व्यक्तिहरूमा बढी हुन्छ। उदाहरणका लागि, केही व्यक्तिहरू दिनभर कडा परिश्रम गरेर पनि जिममा कसरत गर्छन् किनभने तिनीहरू आफ्नो फिटनेस लक्ष्य हासिल गर्न चाहन्छन्, जहाँ ध्यान फिटनेसमा होइन तर जंक फुडको साथ टिभीको अगाडि समय बिताउनमा हुन्छ।

धेरै मानिसहरू विश्वास गर्छन् इच्छाशक्ति भनिने रहस्यमय शक्ति छ भने तिनीहरूले आफ्नो जीवन राम्रो बनाउन सक्छ।

आफूमाथि थप नियन्त्रणले हामीलाई हरेक ठूला र साना लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न मद्दत गर्न सक्छ, सही खानेकुरा, दैनिक व्यायाम, लागूपदार्थ र रक्सीबाट जोगिन, हाम्रो सेवा निवृत्तिको लागि बचत गर्न, र ढिलाइ रोक्न।

अहंकार कम

हालसम्म, मनोवैज्ञानिक सिद्धान्त विश्वास थियो कि इच्छाशक्ति ब्याट्री जस्तै थियो। यो पूर्ण बलको साथ सुरु हुन्छ, तर आफ्नो विचार, भावना र व्यवहारलाई नियन्त्रण गर्ने प्रयास गरेर त्यो ब्याट्रीको ऊर्जा समाप्त हुन्छ।

ब्याट्री जस्तै, यदि रिचार्ज गर्न आराम नभए इच्छाशक्ति खतरनाक रूपमा कमजोर हुन्छ र यसले धैर्यता कायम राख्न र सजिलो प्रलोभनहरूबाट बच्न गाह्रो बनाउँछ।

फ्रायडियन मनोविश्लेषणमा यसलाई ‘इगो डिप्लेशन’ को सन्दर्भमा चिनिन्छ।

उच्च आत्मविश्वास भएका व्यक्तिहरूमा प्रारम्भिक चरणमा इच्छाशक्ति बढी हुन सक्छ तर जब उनीहरू दबाबमा आउँछन्, उनीहरू कमजोर हुन्छन्।

इच्छाशक्ति र मानसिकताको सम्बन्ध

इच्छाशक्ति र यसलाई कायम राख्नको लागि एकाग्रता व्यक्तिको मानसिकतामा निर्भर गर्दछ।

२०१० मा मनोवैज्ञानिक भेरोनिका जॉबको अनुसन्धानले केही रोचक प्रमाणहरू प्रदान गर्यो जसले सिद्धान्तलाई प्रश्न गर्यो कि कम इच्छाशक्ति मानिसहरूको मूल विश्वासमा निर्भर गर्दछ।

नयाँ अनुसन्धानले सफलता हासिल गर्न बलियो इच्छाशक्तिसँगै रणनीति पनि महत्त्वपूर्ण हुने देखाएको छ जसले हामीलाई हाम्रो गन्तव्यतर्फ लैजान्छ।

अय्यूबले सीमित मानसिकता भएका मानिसहरू ‘कमजोर अहंकार’ सिद्धान्त भएका मानिसहरू जस्तै व्यवहार गरेको पत्ता लगाए। उनीहरूलाई एउटा काम पछि धेरै एकाग्रता चाहिन्छ। केहि बोरिंग सामग्री सम्पादन जस्तै। तर असीमित दृष्टिकोण भएका मानिसहरूमा यो सिद्धान्तको संकेत देखिएन। मानसिक एकाग्रताको कमी थिएन ।

बीबीसी