अमेरिकासहित ८० देशले प्रयोग गरिरहेका माइग्रेनको औषधि के रामबाण साबित होला ?
सेप्टेम्बर २०२३ मा, बेलायतले एक घोषणा गर्यो जसले धेरै मानिसहरूको जीवनमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ।
केही महिना अघि बेलायतको औषधि अनुमोदन गर्ने निकाय नेसनल हेल्थ एण्ड केयर एक्सिलेन्स (एनआईसीई) ले माइग्रेन रोक्नको लागि नयाँ औषधिलाई अनुमोदन गरेको थियो।
माइग्रेन अर्थात् कडा टाउको दुखाइ एक जटिल रोग हो । विश्वका करिब एक अर्ब मानिस यसबाट पीडित छन् ।
यो यस्तो रोग हो जसका कारण टाउको दुख्ने समस्याले दैनिक काम गर्न पनि गाह्रो हुन्छ ।
सम्बन्ध पनि यसबाट प्रभावित हुन्छ। एनआईसीईले अब एक कदम अगाडि बढेर माइग्रेनबाट पीडितहरूलाई यो औषधि दिन सकिने निर्णय गरेको छ।
यो साता विश्वमा माइग्रेनको उपचारमा ठूलो परिवर्तन हुन लागेको छ भनेर जान्न खोज्ने छौँ ?
माइग्रेन लक्षण
अमेरिकाको स्कट्सडेलमा रहेको मेयो क्लिनिकका न्यूरोलोजिस्ट र टाउको दुखाइ विशेषज्ञ डा अमाल स्टार्लिङ भन्छन् माइग्रेन गम्भीर टाउको दुखाइ मात्र होइन यसले हाम्रो मष्तिष्कले काम गर्ने सबै तरिकालाई असर गर्छ।
उनी भन्छिन्, ‘माइग्रेन आक्रमण भएको व्यक्तिलाई एस्पिरिन मात्रै लिएर उपचार हुँदैन। माइग्रेन आक्रमणले यति धेरै पीडा दिन्छ । यसले मस्तिष्कको काम गर्ने क्षमतामा गम्भीर असर पर्छ।’
माइग्रेन आक्रमणका लक्षणहरू धेरै चरणहरूमा आउँछन्।
‘माइग्रेन आक्रमणको पहिलो चरणमा केही न केही खाइरहने इच्छा हुन्छ वा चिडचिडापन हुन्छ । अत्याधिक थकान, घाँटी दुख्ने र ज्वरो आउने गर्छ,’ डाक्टर अमल स्टार्लिङले भने, ‘पहिलो चरणको केही घण्टापछि गहिरो टाउको दुख्न थाल्छ। कडा टाउको दुखेको समयमा, बत्तीहरू चम्किलो देखिन्छ, शरीरमा झमझमाउने अनुभूति हुन्छ, र गन्धको भावना प्रभावित हुन्छ। वाकवाकी हुन्छ।’
डाक्टर अमाल स्टार्लिङका अनुसार सबै बिरामीमा यी सबै लक्षणहरू हुनुपर्छ भन्ने जरुरी छैन। कतिपय मानिसहरूले यी लक्षणहरूमध्ये केही मात्र देखाउँछन्। तर दुखाइ कम भएपछि, आक्रमणको अन्तिम चरणमा, दिमागमा कुहिरो र चरम थकान महसुस हुन्छ। पुरुषको तुलनामा महिलाहरु माइग्रेनबाट बढी प्रभावित हुन्छन् ।
एक अनुसन्धानका अनुसार १५ देखि ४९ वर्षका महिलाहरूमा मानसिक समस्याको सबैभन्दा ठूलो कारण माइग्रेन हो। जसका कारण बिरामीले काम गर्न पाउँदैनन् ।
डा अमाल स्टार्लिङका अनुसार अमेरिकामा माइग्रेनका बिरामीले काम गर्न नसक्दा ११ अर्ब डलरको नोक्सानी भइरहेको छ । माइग्रेनको पीडा भुल्न गाह्रो हुन्छ र बिरामीहरू सधैं चिन्तित हुन्छन् कि दुखाइको अर्को आक्रमण जुनसुकै बेला हुन सक्छ। यही डरका कारण भोलिपल्ट कसरी काम गर्ने, कतै जानु परे कसरी जाने भन्ने योजना बनाउन सकिरहेका छैनन् ।
क्रोनिक र एपिसोडिक माइग्रेन: कसरी पहिचान गर्ने
यो रोग वंशाणुगत हो कि होइन भन्ने स्पष्ट नभएको चिकित्सक अमल स्टार्लिङ बताउँछन् । तर यसको आक्रमण दमको आक्रमण जस्तै हो। यो हप्तामा एक पटक वा धेरै पटक आउन सक्छ ।
महिनामा आठ देखि १५ दिनसम्म माइग्रेन हुने व्यक्तिहरूलाई क्रोनिक वा नियमित माइग्रेनको श्रेणीमा गणना गरिन्छ। आठ दिनभन्दा कम टाउको दुख्नेहरूलाई एपिसोडिक माइग्रेन भनिन्छ। तर कहिलेकाहीँ यो पत्ता लगाउन सजिलो छैन।
‘धेरै बिरामीलाई लाग्छ कि आफ्नी आमा वा दिदीबहिनीलाई आफ्नो परिवारमा टाउको दुखेको छ वा अरूको टाउको दुखेको छ भने त्यो खास कुरा होइन। बिरामी डाक्टर कहाँ गएपछि मात्रै माइग्रेन पत्ता लाग्छ,’ डा अमाल स्टार्लिङ भन्छन्, ‘दोस्रो चुनौती भनेको टाउकोको एउटै भागमा दुखाइ हुँदा माइग्रेन हो भन्ने गलत धारणा केही मानिसहरूमा हुन्छ। यो सत्य होइन। माइग्रेनले टाउकोको दुबै तर्फ दुख्न सक्छ।’
माइग्रेनका लक्षणहरूबारे अन्य धेरै गलत धारणाहरू छन्। धेरै पटक मानिसहरू घाँटी वा साइनस र माइग्रेनका कारण हुने टाउको दुखाइ बीचको भिन्नता छुट्याउन सक्दैनन्।
डा. अमाल स्टार्लिङका अनुसार, धेरै पटक बिरामीमा माइग्रेनको लक्षण स्पष्ट र तीव्र हुँदैन। तर चक्कर आना माइग्रेनको स्थायी र प्रमुख लक्षण हो। सामान्यतया कतिपय मानिसलाई कानमा समस्याका कारण यस्तो भएको हो भन्ने लाग्छ । तर कान जाँच गर्दा कुनै समस्या नभएको पाइएको छ ।
‘वास्तवमा समस्या यो हो कि जब कानले मस्तिष्कमा सिग्नल पठाउँछ, माइग्रेनबाट प्रभावित मष्तिष्कले त्यसलाई राम्ररी प्रशोधन गर्न सक्दैन, जसका कारण शरीरको सन्तुलनमा अस्थिरता हुन्छ वा चक्कर आउने हुन्छ,’ उनले भने, ‘यदि माइग्रेनको समयमै पहिचान गरी उपचार गरिएन भने, अवस्था झन् बिग्रन सक्छ र माइग्रेन क्रोनिक माइग्रेनमा परिणत हुन सक्छ। अहिलेसम्म माइग्रेनको लागि कुनै खास औषधि उपलब्ध छैन। दोस्रो, प्रत्येक बिरामीलाई फरक किसिमको माइग्रेन हुन सक्छ। त्यसैले हामी कुन बिरामीलाई कुन औषधिले फाइदा पुग्छ थाहा छैन।’
उपचारमा नयाँ प्रयोग
इरानका डा. फरीदौन न्यु साउथ वेल्स विश्वविद्यालयको जर्जियन इन्स्टिच्युट फर ग्लोबल हेल्थका अनुसन्धानकर्ता हुन्।
‘सामान्यतया माइग्रेनको दुई किसिमको उपचार हुन्छ, जसलाई हामी एक्युट उपचार भन्छौं अर्थात् अहिले माइग्रेन आक्रमणबाट पीडित बिरामीको उपचार,’ उनी भन्छन्, ‘र दोस्रो भनेको निवारक उपचार हो, अर्थात् अहिले माइग्रेन आक्रमण नपाएको व्यक्तिलाई भविष्यमा पनि माइग्रेन हुन नदिनको लागि उपचार गरिन्छ । दुवै उपचारमा विभिन्न औषधिहरू प्रयोग गरिन्छ।’
माइग्रेनलाई नियन्त्रणमा राख्न वा माइग्रेन व्यवस्थापनका लागि हामी प्यारासिटामोल वा आइबुप्रोफेन जस्ता औषधिहरू प्रयोग गरिन्छ। तर हामी विशेष गरी तीव्र माइग्रेन व्यवस्थापनको लागि ट्रिप्टन्स प्रयोग गरिन्छ।
कडा टाउको दुखाइ सुरु हुँदा ट्रिपटैन दिइन्छ। तर माइग्रेन आक्रमणबाट बच्न एन्टी डिप्रेसेन्ट अर्थात् डिप्रेसन कम गर्ने औषधि र रक्तचाप नियन्त्रण गर्ने औषधिहरू प्रयोग गरिन्छ।
यी औषधिहरु सजिलै उपलब्ध हुने चिकित्सक फरिदुन बताउँछन् ।
डा फरिदुन भन्छन्, ‘म इरानबाट आएको हो र यी औषधीहरू त्यहाँ पनि सजिलै पाइन्छ। यी औषधी सस्तो छन्। तर माइग्रेन व्यवस्थापनका लागि विशेष गरी बनाइएका औषधीहरू सबै ठाउँमा सजिलै पाइँदैनन्। त्यसैले हामीले बनाउनुपर्छ। जे उपलब्ध छ त्यसै गर।’
तर ब्लड प्रेसरका लागि प्रयोग हुने एन्टी डिप्रेसन र औषधि सबै बिरामीलाई दिन सकिँदैन।
यी औषधि रक्तचाप र दमका बिरामी वा गर्भवती महिलालाई दिन नमिल्ने चिकित्सक फरिदुन चेतावनी दिन्छन् ।
यी औषधिबाहेक माइग्रेनलाई नियन्त्रण गर्ने केही उपाय पनि रहेको उनको भनाइ छ ।
‘नियमित व्यायामले पनि मद्दत गर्छ । यसले गर्दनको दुखाइ कम गर्छ। एरोबिक व्यायामले माइग्रेन नियन्त्रण गर्न पनि मद्दत गर्छ। तर माइग्रेन एक वा दुई पटक डाक्टरलाई देखाएर निको हुन सक्दैन,’ उनी भन्छन्, ‘यसमा धैर्य हुनु महत्त्वपूर्ण छ किनभने धेरै विधिहरू प्रयोग र प्रयास गर्नुपर्छ। कुन उपायले काम गरिरहेको छ र कुन होइन भनेर पत्ता लगाउन यो परीक्षण र त्रुटि वा प्रयोगको कुरा हो।’
यसमा कुनै शंका छैन कि चिकित्सा विशेषज्ञहरू माइग्रेनको उपचारको लागि विशेष रूपमा बनाइएको औषधिको लागि पर्खिरहेका छन्।
नयाँ औषधिको प्रभावकारिताका कारण आशा बढेको छ
प्रोफेसर पिटर गोडस्बी किंग्स कलेज लन्डनमा न्यूरोलोजीका प्रोफेसर हुन् र माइग्रेनका लागि नयाँ औषधिहरूको अनुसन्धानमा संलग्न छन्।
माइग्रेनबाट बच्न पहिलो पटक औषधि बनाइएको र यसले बिरामीको स्वास्थ्यमा उल्लेख्य सुधार ल्याउने उनको भनाइ छ । तर यो औषधिले कसरी काम गर्छ ?
उनी भन्छन्, ‘यो औषधिले सीजीआरपी नामक रसायनको प्रभावलाई रोक्छ। यो केमिकलका कारण टाउको दुख्ने समस्या हुन्छ । यो औषधि विशेष गरी माइग्रेनको उपचारको लागि बनाइएको हो। यो शरीरमा छिट्टै पग्लन्छ र दुखाइ सुरु हुनु अघि नै रोक्छ।’
पिटर गोडस्बी भन्छन्, ‘यी नयाँ औषधिहरू माइग्रेन आक्रमणहरू रोक्न वा रोक्न पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ।’
रिमेजिपेन्ट नामको यो औषधि अन्तर्राष्ट्रिय प्रयोगका लागि स्वीकृत भइसकेको र अमेरिकालगायत ८० देशमा प्रयोग भइरहेको छ ।
यो औषधि माइग्रेन आक्रमण रोक्न र आक्रमण हुँदा माइग्रेन नियन्त्रण गर्न बेलायतमा स्वीकृत गरिएको छ। तर डाक्टरहरूले केही विशेष परिस्थितिहरूमा मात्र यो औषधि लिन सिफारिस गर्छन्।
पिटर गोड्सबीले भने, ‘यो औषधि माइग्रेन आक्रमणबाट बच्न दिइन्छ। तर बिरामीले महिनामा चार वा सोभन्दा बढी दिन माइग्रेनको दुखाइ हुँदा र माइग्रेनको लागि दिइने कम्तीमा तीनवटा औषधि प्रभावकारी नभएको अवस्थामा मात्रै औषधि पाउँछन्। ट्रिप्टन्सको साथ उपचार असफल भएको बेला तीव्र उपचारको लागि रिमेजिप्यान्ट दिइन्छ।’
रिमेजिप्यान्ट एक ठूलो उपलब्धि हो। तर यसबाट धेरै आशा गर्न सकिँदैन ।
पिटर गोड्सबीले भने, ‘रिमेजिप्यान्ट कुनै चमत्कारी औषधि होइन। धेरै बिरामीले यसबाट फाइदा उठाएका छन् तर सबैका लागि फाइदाजनक छैन। राम्रो कुरा यो हो कि यी औषधिहरु को धेरै कम साइड इफेक्ट छ।’
उनी भन्छन्, ‘परीक्षणका क्रममा यो प्रयोग गर्ने मानिसमध्ये एकदेखि दुई प्रतिशतमा वाकवाकी लाग्ने समस्या देखिएको पाइयो। धेरैले माइग्रेनको बोझबाट राहत पाएका छन् र उनीहरूको जीवनमा परिवर्तन आएको छ। पछिल्ला केही वर्षमा यो औषधि विकास गर्ने अनुसन्धानमा संलग्न हुनु मेरो करियरको सबैभन्दा रोमाञ्चक चरण साबित भएको छ।’
तर माइग्रेन नियन्त्रणको दिशामा अझै धेरै काम गर्न बाँकी छ। थप नयाँ औषधि बनाउन आवश्यक छ।
धेरै प्रश्नको उत्तर खोज्न बाँकी छ
माइग्रेनको उपचारका लागि अन्य विकल्पहरू हेरिरहेका छन् कि छैनन् भनी पत्ता लगाउन, बीबीसीले नर्वेजियन सेन्टर फर हेडेच रिसर्च, वा ‘नोरहेड’का न्यूरोलोजिस्ट र अनुसन्धानकर्ता लिसा रेस्टेड ओयेसँग कुरा गरे।
नयाँ औषधिको सहयोगले माइग्रेनबाट पीडित व्यक्तिलाई टाउको दुख्ने समस्याबाट मुक्ति मिल्ने उनको विश्वास छ ।
‘हामीले माइग्रेनको व्यक्तिगत केसहरूमा गहिरो हेर्नुपर्छ। हामीलाई थाहा छैन किन कसैलाई माइग्रेन हुन्छ र अरूलाई हुँदैन। माइग्रेन आक्रमणको कारण के हो र यो किन ट्रिगर हुन्छ?’ हामीसँग अझै पनि माइग्रेनको बारेमा धेरै प्रश्नहरूको जवाफ छैन।’
यी प्रश्नहरूको जवाफ प्राप्त गर्नाले राम्रो उपचार विकल्पहरूको नेतृत्व गर्न सक्छ।
लिसा रेस्टेड ओएले भनिन्, ‘म नर्हेडमा माइग्रेनको उपचारका लागि औषधिबाहेक अन्य विकल्पहरू खोज्दैछु। धेरै मानिसहरू माइग्रेन तनावसँग सम्बन्धित छन् भन्ने विश्वास गर्छन् र तनावलाई माइग्रेन आक्रमणको प्रमुख कारण मानिन्छ। हामी माइग्रेन नियन्त्रण गर्न तनाव कम गर्ने तरिकाहरू खोजिरहेका छौं।’
नोरहेड विश्वका धेरै भागहरूमा अनुसन्धानकर्ताहरूसँग नजिकबाट काम गरिरहेको छ। यसमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको पनि प्रयोग भइरहेको छ ।
माइग्रेनको ढाँचा र लक्षणहरू बारे थप जानकारी प्राप्त गर्नका लागि कम्प्युटरमा माइग्रेनसँग सम्बन्धित धेरै मात्रामा जानकारी अपलोड गरेर अध्ययनहरू भइरहेका छन्।
लिसा रेस्ट ओएले भनिन्, ‘उदाहरणका लागि, उन्नत प्रविधिले हामीलाई माइग्रेनको प्रभावको राम्रोसँग भविष्यवाणी गर्न अनुमति दिनेछ। लक्षण देखापर्न अघि माइग्रेनको उपचार गर्न सकिन्छ कि भनेर हामीले कसरी थाहा पाउनेछौँ ?’
लिसा रेस्टेड ओयेका अनुसार दोस्रो, हामीले माइग्रेन कुनै व्यक्तिको जीनसँग सम्बन्धित छ कि छैन भन्ने कुरा पनि बुझ्न सक्नेछौँ। यसबाट कुन रोगीका लागि कुन औषधि बढी फाइदाजनक हुन्छ भन्ने पनि थाहा पाउन सक्नेछौँ।
लिसास् हाल माइग्रेनको उपचारका लागि बनाइएका औषधिहरू महँगो भएकाले जताततै सजिलै उपलब्ध छैनन्।
आधुनिक प्रविधिको माध्यमबाट माइग्रेनको उपचारका लागि पहिलेदेखि नै रहेका औषधिलाई परिमार्जन गरी नयाँ औषधि बनाउन सकिन्छ ।
लिसा रेस्टेड ओयेले भनिन् नी यस्तै एउटा औषधिको क्लिनिकल ट्रायलमा संलग्न छिन्। यो औषधि उच्च रक्तचाप को उपचार मा प्रयोग गरिन्छ। यो किफायती र सजिलै उपलब्ध छ।
यदि हामीले यो औषधि माइग्रेनको उपचारमा प्रभावकारी रहेको प्रमाणित गर्यौं भने यो औषधि विश्वभर माइग्रेनको उपचारका लागि प्रयोग हुन थाल्छ ।
माइग्रेनका लागि नयाँ औषधि बनाउनुको तुलनामा पुराना औषधिलाई परिमार्जन गरी माइग्रेनको उपचारमा प्रयोग गर्दा पैसा र समय दुवैको बचत हुन्छ ।
त्यसोभए अब हाम्रो मुख्य प्रश्नमा फर्कन्छौं, के माइग्रेनको उपचारमा ठूलो परिवर्तन हुन गइरहेको छ?
माइग्रेनको उपचारका लागि अन्य रोगहरूको लागि डिजाइन गरिएका औषधिहरू दशकौं प्रयोग गरेपछि, विशेष गरी माइग्रेनको उपचारको लागि राइमेजिप्यान्टको स्वीकृति ठूलो उपलब्धि हो।
तर यो औषधि न त सबै ठाउँमा उपलब्ध छ न त यसले सबै माइग्रेनका बिरामीलाई फाइदा पु¥याउँछ । हो, माइग्रेनको उपचारका लागि विकल्पहरू पक्कै बढेका छन्।
माइग्रेनबाट पूर्णतया छुटकारा पाउन औषधि विकास गर्न धेरै समय लाग्न सक्छ, तर यस दिशामा अनुसन्धान कार्य जारी छ र आशा बढ्दै गएको छ।
बीबीसी
