पानी र खानामा प्लास्टिकको उपस्थिति कति खतरनाक छ ?
स्वच्छ पिउने पानी मानवको आधारभूत आवश्यकता मध्ये एक हो।
सफा पानी उपलब्ध नभएको ठाउँमा हामी त्यहाँ बोतलको पानी लिन्छौं।
हामी यो पानीमा फोहोर हुँदैन भन्ने बुझ्छौं । तर यो पानी भित्र माइक्रो प्लास्टिक अर्थात् प्लास्टिकका अनगिन्ती सूक्ष्म कण हुन सक्छन् ।
बीबीसी फ्युचरमा प्रकाशित रिपोर्टका अनुसार अमेरिकाको कोलम्बिया युनिभर्सिटी र रुटजर्स युनिभर्सिटीका अनुसन्धानकर्ताहरूले बोतलको पानीमा पहिले अनुमान गरिएको भन्दा १०० गुणा बढी माइक्रो प्लास्टिक हुन सक्ने पत्ता लगाएका छन्।
उनीहरुले एक लिटर पानीमा करिब २.५ लाख न्यानो प्लास्टिक कण हुन सक्ने पत्ता लगाएका थिए ।
यी अनुसन्धानकर्ताहरूले तीनवटा ब्राण्डका पानीका बोतलहरू जाँच गर्दा एक लिटरमा एक लाख १० हजारदेखि चार लाख नानो प्लास्टिक कण भेटिए।
वैज्ञानिकहरूका अनुसार पानीमा घुल्ने अधिकांश प्लास्टिकका कणहरू एउटै बोतलबाट आएका हुन्।
भारतमा पनि माइक्रो प्लास्टिक प्रदूषण
वरपर हेर्नुभयो भने धेरै प्लास्टिकका सामानहरू देख्नुहुनेछ।
जब त्यस्ता चीजहरूका राम्रा टुक्राहरूलाई धेरै सानो आकारमा टुक्राइन्छ, तिनीहरूलाई माइक्रो प्लास्टिक भनिन्छ।
सामान्यतया पाँच मिलिमिटरभन्दा सानो टुक्रालाई माइक्रो प्लास्टिक भनिन्छ। केही टुक्राहरू यसभन्दा पनि साना हुन्छन्, जसलाई नानो स्केलमा मात्र मापन गर्न सकिन्छ। तिनीहरूलाई नैनो प्लास्टिक भनिन्छ।
यी दुवै प्रकार सजिलै देखिँदैनन्। तर तिनीहरू संसारको लगभग हरेक भागमा उपस्थित छन्। चाहे त्यो नदीको पानी होस्, समुद्रको तल होस् वा अन्टार्कटिकको जमेको हिउँ होस् ।
आईआईटी पटनाले गरेको अनुसन्धानमा वर्षाको पानीमा माइक्रो प्लास्टिक कण पनि भेटिएको थियो ।
त्यस्तै अर्को अनुसन्धानले भारतका ताजा पानीका खोला र तालहरूमा समेत माइक्रो प्लास्टिक पाइने गरेको पाइएको छ । यसमा फाइबर, टुक्रा र फोम समावेश छ।
यस अनुसन्धानका अनुसार कलकारखानाबाट निस्कने फोहोर पानी, सहरी क्षेत्रबाट निस्कने प्लाष्टिकको फोहोर जस्ता धेरै कारणले यस्तो अवस्था आएको हो ।
माइक्रो प्लास्टिकको खतरा के हो?
एउटा समस्या भनेको पिउने पानीमा पनि माइक्रो प्लास्टिक हुन सक्छ। तर दोस्रो समस्या यो हो कि माइक्रो प्लास्टिकले मानव शरीरमा कस्तो प्रभाव पार्छ भन्ने कुरा अझै पक्का भइसकेको छैन।
सन् २०१९ मा विश्व स्वास्थ्य सङ्गठनले एक समीक्षा गरी माइक्रो प्लास्टिक मानव शरीरमा प्रवेश गरेमा के कस्ता खतराहरू हुनसक्छन् भनी बुझ्ने प्रयास गरेको थियो ।
तर सीमित अनुसन्धानका कारण डब्ल्यूएचओ कुनै निष्कर्षमा पुग्न सकेन । तैपनि प्लास्टिक प्रदुषण कम गर्न उनले आग्रह गरे ।
दिल्लीको पुष्पाञ्जलि मेडिकल सेन्टरका वरिष्ठ डाक्टर मनिष सिंहले सहकर्मी आदर्श राठौरलाई माइक्रो प्लास्टिकको खतराबारे धेरै जानकारी नभएकाले यस विषयमा थप सावधानी अपनाउनुपर्ने बताए।
उनले भने, ‘माइक्रो प्लास्टिकको खतराबारे सीमित अनुसन्धानहरू प्रकाशमा आएका छन् । त्यहाँ केही अनुसन्धानहरू पनि छन् कि यसले हाम्रो अन्तः स्रावी ग्रन्थिहरू (हर्मोन उत्पादन गर्ने ग्रन्थिहरू) को कार्यमा समस्या निम्त्याउँछ। माइक्रो प्लास्टिकले धेरै गम्भीर हानी पु¥याउन सक्छ भन्ने कुरा भविष्यमा थाहा हुन सक्छ, त्यसैले अहिलेदेखि नै सचेत हुन जरुरी छ ।’
जताततै माइक्रो प्लास्टिक
खेती गर्ने जमिनमा पानीबाहेक माइक्रो प्लाष्टिक पनि प्रचुर मात्रामा पाइन्छ ।
सन् २०२२ मा अमेरिकामा एउटा अनुसन्धान गरिएको थियो । यसका अनुसार बालीका लागि मलको रूपमा प्रयोग हुने ढलको फोहोरमा माइक्रो प्लास्टिक मिसिएर ८० हजार वर्ग किलोमिटर खेतीयोग्य जमिन दूषित भएको छ ।
यस सिल्टमा माइक्रो प्लास्टिकबाहेक केही केमिकलहरू पनि छन् जुन कहिल्यै सड्दैन अर्थात् त्यही अवस्थामा रहन्छ।
यसै क्रममा बेलायतको कार्डिफ युनिभर्सिटीले युरोपका खेतीयोग्य जमिनमा हरेक वर्ष ट्रिलियन माइक्रो प्लास्टिक कणहरू भेटिने गरेको पत्ता लगाएको थियो, जुन प्रत्येक टोकाइले मानिसको शरीरमा पुगिरहेको थियो ।
इसाबेल गेरेटसेन बीबीसी फ्युचरको लागि लेख्छिन् त्यहाँ केहि बिरुवाहरू छन् जसमा अन्य भन्दा धेरै माइक्रोप्लास्टिकहरू छन्।
केही अनुसन्धानले जरा तरकारीहरूमा माइक्रोप्लास्टिकहरू बढी पाइने सुझाव दिन्छ । यसको मतलब पातदार तरकारीमा कम माइक्रो प्लास्टिक हुन्छ, जबकि मूली र गाजर जस्ता तरकारीहरू बढी हुन्छन्।
माइक्रो प्लास्टिकबाट कसरी बच्ने ?
भारतका धेरैजसो ठाउँमा फोहरमैलाको उचित व्यवस्थापन नभएको समस्या रहेको डा मनिष सिंह बताउँछन् । जसका कारण माइक्रो प्लास्टिक नदी र कृषियोग्य जमिनमा पुग्दैछ ।
उनले भने, ‘असंख्य खाद्यान्न प्लास्टिकमा प्याक गरिएको छ । त्यसपछि समस्या यो छ कि मानिसहरूले घरमा प्लेट र काट्ने बोर्डहरूमा पनि प्लास्टिक प्रयोग गर्छन्। यसबाट बच्नुपर्छ। तर यस विषयमा पनि सरकारले ध्यान दिनुपर्छ ।’
प्लास्टिक र सम्बन्धित उत्पादनहरूको प्रयोग कम गर्न, भारत सरकारले जुलाई १, २०२२ देखि एकल प्रयोग प्लास्टिकहरू प्रतिबन्ध लगाएको थियो।
एकल प्रयोग हुने प्लास्टिकको उत्पादन, आयात, भण्डारण र बिक्रीमा प्रतिबन्ध लगाइएको छ । विश्वका धेरै देशले यसअघि नै यस्ता कदम चालिसकेका छन् ।
तर वैज्ञानिकहरू भन्छन् बायोडिग्रेडेबल विकल्पहरूले समस्यालाई अझ खराब बनाइरहेको छ। बेलायतको प्लाइमाउथ युनिभर्सिटीका वैज्ञानिकहरूले बायोडिग्रेडेबल भनेर लेबल गरिएका झोलाहरू सड्न वर्षौं लाग्ने पत्ता लगाएका छन्।
यति मात्र होइन, स साना टुक्रामा टुक्रा पारेर प्रदूषण फैलाउने गर्छ ।
माइक्रो प्लास्टिकलाई खाद्यवस्तुमा प्रवेश गर्नबाट रोक्नका लागि काँचका बोतलहरू प्रयोग गर्न पनि सल्लाह दिइन्छ।
तर इसाबेल गेरेटसेनले बीबीसी फ्युचरका लागि लेखेकी छिन् काँचका बोतलहरू धेरै पटक रिसाइकल गर्न सकिने भएता पनि गिलास बनाउन सिलिका (बालुवा) प्रयोग गरिन्छ। यस्तो अवस्थामा यसको प्रक्रियामा वातावरणलाई पनि हानी हुन्छ ।
र त्यसपछि समस्या माइक्रो प्लास्टिकको मात्र होइन माइक्रोफाइबरको पनि हो। माइक्रोफाइबरहरू पानी, समुद्री नुन र बियरमा पनि फेला परेका छन्, र यिनीहरुको ठूलो भाग कपडाबाट आउँछ।
प्रदूषण कसरी कम गर्न सकिन्छ ?
बीबीसी फ्युचरमा प्रकाशित लेखका अनुसार माइक्रो प्लास्टिकको खतरा कम हुने आशा छ।
अनुसन्धानकर्ताहरुले प्लास्टिकलाई सड्न मद्दत गर्ने फंगी र ब्याक्टेरिया पत्ता लगाएका छन्।
त्यसैगरी, बीटल लार्भाले पोलिस्टायरिन (प्लास्टिकको एक प्रकार) सड्न सक्छ।
यसका साथै विशेष फिल्टर र रासायनिक प्रशोधनबाट पनि पानी शुद्ध गर्न सकिन्छ ।
तर डा. मनिष सिंह यी उपायहरूभन्दा एकतर्फ सरकारले प्लाष्टिकको प्रयोग घटाउने नीति बनाउनुपर्छ भने अर्कोतिर जनताले पनि आफ्नो स्तरबाट प्लास्टिकमाथिको निर्भरता घटाउनुपर्ने बताउँछन् ।
उनी भन्छन्, ‘उदाहरणका लागि जुट वा कपडाको झोला प्रयोग गर्नुहोस्। कपडा किन्दा पनि सिन्थेटिक फाइबर कपडाको सट्टा सुती कपडालाई प्राथमिकता दिनुहोस्। प्लाष्टिक फोहोरको उचित व्यवस्थापन गर्ने । हाम्रो प्रयास प्लाष्टिकबाट बनेका वस्तुको प्रयोगलाई कम गर्ने हुनुपर्छ ।
